asgeirhi@mbl.is
Hvernig er lífið eftir dauðann? Gleymist maður strax eða fennir hægt og rólega yfir minninguna? Sumir verða að virðist ódauðlegir (þótt ráðlegt sé að spyrja aftur eftir nokkur þúsund ár áður en nokkuð er fullyrt) en við vitum ósköp lítið um ódauðleikann, setjum við hina ódauðlegu upp á stall eða minnumst við aðeins nafns þeirra en ekki verka, eða öfugt? Og getur verið að það séu sveiflur í handanlífinu, látin skáld hnígi og rísi og berist með tískustraumum, smekk og duttlungum bæði yfirvalds og almúga?
Jón Stefánsson, sem síðar tók upp millinafnið Kalman, birti í Morgunblaðinu hinn 16. febrúar 1992 könnun um þekkingu framhaldsskólanema á Jónasi Hallgrímssyni. 222 nemendur í Menntaskólanum í Reykjavík (MR), Menntaskólanum við Hamrahlíð (MH), Fjölbrautaskóla Vesturlands á Akranesi (FVA) og Fjölbrautaskóla Suðurnesja (FSu) voru spurðir og við endurtókum könnunina nú með fulltrúum sömu skóla að FSu undanskildum, en þaðan höfðu gögn því miður ekki borist þegar greinin var unnin, og var heildarfjöldi nemenda í könnuninni 172. Þær þrjár spurningar Jóns sem nefndar voru í greininni voru lagðar fyrir aftur og auk þess var tveimur nýjum bætt við. Og þótt tæp sextán ár séu ekki stór hluti af tveimur öldum er þónokkur munur á niðurstöðunum.
MR með yfirburði
Ólíkastar eru niðurstöðurnar að því leyti að munurinn á skólunum hefur aukist. Í könnun Jóns var sáralítill þekkingarmunur, helst að FSu hafi komið verst út. Nú virðist hins vegar ágætis þekking á Jónasi vera mjög almenn í MR en mun síðri í hinum skólunum tveimur. Vitaskuld ber að varast að skilja þetta sem einhvern stóradóm yfir námi í skólunum, það þarf ekki nema einn óvenju áhugasaman kennara eða hefðir innan skólans tengdar skáldinu til þess að stórefla kunnáttu nemenda, og eins má endalaust deila um hvort verk Jónasar Hallgrímssonar séu mikilvægara námsefni en eitthvað annað.Þá mætti ætla að Dagur íslenskrar tungu, sem fyrst var haldinn á afmælisdegi skáldsins árið 1996, hefði styrkt stöðu Jónasar í menntakerfinu og eins hefur 200 ára afmælið örugglega haft sín áhrif – raunar kæmi ekki á óvart að þekkingin væri töluvert meiri núna, rúmri viku eftir að könnunin var lögð fyrir, enda hafa vafalaust ófáir kennarar sett Jónas á dagskrá í tilefni dagsins.
Ein öld til eða frá
Fyrsta spurningin var: Hvenær var Jónas Hallgrímsson uppi? Nákvæmt svar við því er 1807-1845 en „á 19. öld“ eða „á fyrri hluta 19. aldar“ hlýtur að teljast fullgilt svar eins og spurningin er orðuð. Sökum afmælisins ætti þessi spurning að vera töluvert auðveldari en áður og sú virtist raunin í MR þar sem 44 af 47 nemendum svöruðu rétt, einstaka með nákvæmum ártölum, og röngu svörin voru bæði á réttri öld – einn svaraði ekki. Í hinum skólunum svöruðu hins vegar aðeins 55 af 125 nemendum rétt – hlutfallið var öllu skárra í MH – og því svöruðu alls 99 af 172 nemendum þessari spurningu rétt. Þeir sem svöruðu rangt voru þó aldrei meira en einni öld frá svarinu, bæði átjánda öldin og sú tuttugasta voru nefnd en enginn teygði sig aftur á 14. öld eins og stúlka ein í fyrri könnuninni. Þá notuðu margir þessa spurningu til þess að rifja upp frægan dauða Jónasar í kjölfar fótbrots í dönskum stiga.
Rokkstjarna með falleg naglabönd
Næst var spurt: Hvers konar náungi var hann? Þetta orðalag Jóns Kalmans varð raunar umdeilt og ein af helstu kveikjum stuttrar ritdeilu sem hann átti við Ólaf Oddsson, íslenskukennara við MR, á síðum Morgunblaðsins. Langflestum var hugleikið að hann hefði verið skáld, en á meðan nemendur MR bættu oftast við náttúrufræðingur og fyllibytta var algengara að nemendur FVA segðu hann þjóðernissinna og Fjölnismann – sérstaka athygli vakti að Skagamenn notuðu ítrekað orðið þjóðernissinni en MR-ingar töluðu um ættjarðarskáld. Dreifingin var jafnari í MH en auk áðurgreindra atriða nefndu ýmsir að Jónas hefði verið duglegur nýyrðasmiður og margir sáu ástæðu til að nefna sérstaklega að ekki hefði hann verið kvensamur. Aðrir sögðu að skáldið hefði verið skapstór, nettur gæi, kurteis, rólega týpan, menntamaður mikill, stjórnmálamaður, bóndi, eiginmaður, fátækur, sérvitur og húmoristi og einhverjir héldu hann hafa verið prest. Nokkrar litríkar útgáfur af Jónasi mátti finna á blöðunum. „Góður kall með hlýtt hjarta og falleg naglabönd,“ sagði sextán ára stúlka í MH en átján ára skólasystir hennar sagði að „hann hafði gaman af blómum og var líka yfirleitt fullur“ – og má sjálfsagt lengi velta fyrir sér orsakasamhenginu í þeim orðum. Loks hafði nítján ára piltur í MR þetta að segja um skáldið: „Jónas var rokkstjarna. Ádeila var í textunum hans og hann dó á fylleríi fyrir aldur fram.“
Fennir yfir ljóðin?
Getur þú bent á eitthvað sem liggur eftir hann? var þriðja spurningin. Aðeins 52 nemendur gátu nefnt ljóð eftir skáldið þegar kom að þessari spurningu, eða 30,23%. Þetta er mun lægra hlutfall en í eldri könnuninni þar sem hlutfallið var 58,26% – MR var þó tíu prósentustigum fyrir ofan þá tölu núna. Þó er rétt að geta þess að flestir þeirra sem einhver ljóð þekktu nefndu fleiri en eitt. „Ég bið að heilsa“, „Gunnarshólmi“ og „Ísland farsældafrón“ eru þau ljóða skáldsins sem eru nemendum eftirminnilegust. Athygli vekur að aðeins einn nefnir smásöguna „Grasaferð“ á nafn og virðist smásagnahöfundurinn Jónas standa nokkuð í skugga ljóðskáldsins. Auk þessa minnast nokkrir á ljóðaþýðingar Jónasar, sérstaklega eftir Heinrich Heine – „Álfrareiðin“ þar á meðal – og þá nefna nokkrir Fjölni, náttúrufræðiritgerðir hans, innflutning á sonnettuforminu og nýyrði á borð við sjónauka og reikistjörnu.Loks eru Jónasi eignuð fjölmörg verk annarra skálda. Passíusálmarnir virðast Jónasi jafn nátengdir og helstu ljóð hans sjálfs og þá nefna margir þjóðsönginn og „Maí-stjörnuna“ sem verk Jónasar auk þess sem tveir eigna honum nýlega glæpasögu Þráins Bertelssonar, Dauðans óvissi tími. Misskilningurinn virðist vera á svipuðum nótum og í könnun Jóns Kalmans nema þeim misskilningi virðist hafa verið eytt að Jónas hafi samið „Öxar við ána“, það nefndu ellefu nemendur í fyrri könnuninni en enginn núna.
Hinn óumdeildi Jónas
Var Jónas gott skáld? Já-svar við þeirri spurningu taldi Jón Kalman vera orðið helst til sjálfsagt á sínum tíma, skáldið væri komið á stall sem því væri óhollur og er sagan á bak við þá dýrkun burðarefni greinar Jóns auk könnunarinnar sem er í sérstökum ramma. Því var tilvalið að bæta þeirri spurningu við og niðurstaðan er mjög ótvírætt jákvæð, jafnvel þótt nemendur viti sumir ósköp lítið um Jónas eru þeir nær allir sammála um að hann hafi verið gott skáld og andófsmenn fylla ekki tuginn. Flestir láta einfalt já duga en sumir segja hann höfuðskáld Íslendinga og sextán ára stúlka í MH lýsir honum svo: „Einn af þeim bestu sem uppi hafa verið. Byrjaði ótrúlega ungur, Mozart íslenskrar ljóðagerðar.“ Þá segist átján ára piltur í MR ekki vera viss um að hann sé endilega okkar mesti snillingur, en hann sé klárlega íslenskastur okkar snillinga. Hins vegar er ljóst af mörgum svörunum að sumir nemendur eru aðeins að enduróma viðteknar skoðanir. Einn nemandi svaraði: „Ég held það án þess að ég hafi myndað mér mína eigin skoðun á því,“ og margar svipaðar útgáfur komu fram; já, því annars væri hann ekki svona frægur / annars væri ekki verið að kenna hann / annars hefðum við ekki haldið dag íslenskrar tungu til heiðurs honum. Og ómögulegt er að meta hversu mörg já-anna sem stóðu ein stóðu fyrir svipaða hugsun. En þeir fáu sem ekki voru hrifnir af Jónasi orðuðu það mjög vægt: „Hann var ekki mjög djúpur í skáldskap sínum en átti auðvelt með að nýta bragarhætti til fullnustu. Ágætt skáld,“ og „Hann er í engu uppáhaldi hjá mér en jú, jú, mjög fær á sínu sviði,“ voru meðal neikvæðustu umsagnanna sem Jónas fékk.
Arftakar Jónasar
Í raun þyrfti að leggja einhverja álíka könnun fyrir kennara skólanna og menntamálayfirvöld, því áherslur þeirra hljóta að speglast að einhverju leyti í svörum nemenda. Því má velta fyrir sér hvort minnkandi þekking á ljóðum Jónasar sé vegna aukinnar áherslu á nútímaljóðlist og því var einni lokaspurningu hnýtt við um arftaka Jónasar: Geturðu nefnt fimm (eða færri) núlifandi ljóðskáld? Fimm skáldum náðu 25 nemendur, álíka margir í MR og MH en aðeins tveir nemendur af 71 í FVA. Flestir nefndu þó einhverja. Þórarin Eldjárn nefndu langflestir, eða 46 – og eins kæmi ekki á óvart að þau fjögur atkvæði sem Kristján faðir hans heitinn fékk hefðu verið ætluð honum.Næstir komu Sjón með 36 atkvæði, 23 sögðu Megas, 18 Einar Már Guðmundsson, 14 Bubbi og 12 nefndu Andra Snæ Magnason. Vilborg Dagbjartsdóttir var langefst kvenskálda og nefnd á ellefu blöðum og þá nefndu fjórir til tíu nemendur skáld á borð við Þorstein frá Hamri, Eirík Örn Norðdahl, Gyrði Elíasson, Gerði Kristnýju, Óttar Martin Norðfjörð, Dóra DNA og Erp Eyvindarson. Að Kristjáni Eldjárn undanskildum voru flest skáldin sannanlega á lífi en þó vakti athygli að Steinn Steinarr var sprelllifandi í huga fimm framhaldsskólanema. Hlutur kvenna var ansi rýr en enn rýrari var þó hlutur erlendra ljóðskálda, aðeins sjö komust á blað, ekkert oftar en einu sinni, og flest voru þau þekktari fyrir tónlist sína en ljóðlist.
En segja þessar niðurstöður okkur eitthvað um stöðu Jónasar nú tvö hundruð árum eftir fæðingu hans, eða um stöðu ljóðsins yfirleitt? Varla, til þess þyrfti mun nákvæmari rannsókn en þetta gefur þó ákveðnar vísbendingar. Er Jónas nógu mikið og nógu vel kenndur? Á hann erindi við unga Íslendinga? Yrkja nútímaljóðskáld ekki nógu skemmtileg ljóð til að ná til nemenda eða kynna kennararnir þau ekki fyrir nemendum? Og erum við nógu dugleg að spyrja þessara spurninga?